پروتزهای اندام تحتانی(lower extremities prosthesis)
پروتز به عضو مصنوعی اطلاق میشود که جایگزین اندام از دست رفته فرد می گردد تا عملکرد های طبیعی فرد را به میزان مقتضی فراهم کند. پروتز ها بر اساس ارزیابی انجام شده بر روی سطوح مختلف قطع عضو و شرایط قسمت باقی مانده عضو قطع شده( استمپ) تهیه می گردند.
دو روش در ساخت پروتز های اندام تحتانی وجود دارد : پروتز های اگزو اسکلتال( پروتز های با ساختار سخت بیرونی) و پروتز های اندو اسکلتال( پروتز های با ساختار سخت درونی)
در پروتز های اگزو اسکلتال یک پوشش سخت بیرونی وجود دارد که از جنس لامینه پلاستیکی است و مقاومت پروتز و شکل ظاهری و زیبایی آن را نیز تامین میکند. این نوع پروتز بسیار با دوام است ولی محدودیت در انتخاب قطعات در این نوع پروتز وجود دارد و پروتز نهایی از طرح اندو اسکلتال سنگین تر است. این نوع پروتز برای افرادیکه قصد دارند از یک پروتز چندین سال استفاده کنند مناسب است.
پروتز های طرح اندو اسکلتال یک میله سبک از جنس آلومینیوم، تیتانیوم یا کربن در داخل به عنوان ساپورت قرار می گیرد . در این طرح قطعات زانو و پنجه و اتصالات قابل تعویض و تقییر هستند. پوشش زیبایی از جنس مواد نرم نظیر ابر و فوم می باشد که قابل برداشتن است. در نهایت یک روکش قابل انعطاف نایلونی شبیه به جوراب زنانه روی پروتز کشیده میشود. این طرح پروتز برای افراد مختلف قابل استفاده است و مناسب افراد با فعالیت زباد می باشد. در این طرح پروتزمی توان از انواع مختلف قطعات با قایلیت تنظیم در هر مرحله از ساخت استفاده کرد. اشکال عمده این طرح پروتز کم دوام بودن پوشش زیبایی آن است.
قطعات پنجه و مچ(Ankle and foot options )
امروزه بیش از صد نوع پنجه پروتزی در دسترس می باشد. ساده ترین آنها نوع SACH میباشد که یک بخش چوبی در داخل دارد و با پوشش فوم پلی اورتان پوشیده شده است و بسیار با دوام است ولی هیچ قطعه متحرکی ندارد. نوع دیگر پنجه تک محوری(Single-Axis )است که برای افراد با فعالیت بیشتر تجویز میشود. پنجه دیگری به نام پنجه چند محوری ( Multi-Axis )نیز وجود دارد که امکان چرخش پا را درعین اینکه ثبات را فراهم می کند میدهد. این پنجه برای افرادی که در سطوح نا صاف یا شیبدار راه می روند انتخاب مناسبی است. پنجه های نوع پیشرفته تر که به نام پنجه های داینامیک شناخته شده اند از مواد کربنی ساخته میشوند و قدرت جذب و ذخیره انرژی را دارند و انرژی ذخیره شده را هنگام راه رفتن بر می گردانند و ظاهر راه رفتن فرد را طبیعی جلوه می دهند و فرد بسیار نرم و روان راه می رود. این پنجه برای بچه ها، نوجوانان، ورزشکاران و سایر افراد فعال بسیار مناسب است.
مفاصل مچ قابل تنظیم نیز وجود دارند. برای افرادی که می خواهند کفش با پاشنه های متفاوت بپوشند انتخاب خوبی است. زمانی که فرد در سراشیبی یا سطوح نا هموار راه می رود نیز این مفاصل انتخاب خوبی است.
پایلون(Pylon)
پایلون به بخشی از پروتز گفته می شود که وزن را از سوکت به پنجه پروتز منتقل می کند. بیشتر افراد تمایل دارند از پایلون های داینامیک استفاده کنند تا ضربه های منتفله به استمپ هنگام برخورد پاشنه با زمین کاهش یابد. این امر برای ورزشکاران و افراد فعال از اهمیت ویژه ای برخوردار است. حالت فنر مانند پایلون های داینامیک کمک به پیشروی فرد رو به جلو هنگام راه رفتن میکند. بعضی از پایلون ها قدرت جذب حرکات پیچشی پنجه تا حدود 45 درجه را دارند. این پایلون ها مناسب تنیس باز ها و گلف باز ها است.
انواع زانو(Knee units)
نظیر آنچه که در مورد پنجه ها گفتیم امروزه مدل های متفاوتی از زانو های پروتزی در بازار موجود است. این زانو ها در دو گروه کلی مکانیکی و کامپیوتری قرار می گیرند.
زانو های مکانیکی ممکن است تک محوری(Single-axis ) و یا چند محوری (Multi-axis )باشند. زانوی تک محوری به منزله یک لولا عمل میکند و ارزان ،سبک و با دوام است. اصطکاک درون آن مانع حرکت خیلی سریع ساق به سمت جلو میشود و فقط امکان راه رفتن با یک سرعت مشخص را فراهم می کند. بعضی از زانو های تک محوری دارای قفل دستی بوده و هنگام قفل شدن ثبات بیشتری را در راه رفتن ایجاد می کنند و برای افرادی که احساس ناامنی و افتادن می کنند مناسب است.
زانو های چند محوری برای افراد فعال مناسب است. از نظر هزنیه ارزانتر از زانو های کامپیوتری بوده و راه رفتن با ثبات تری نسبت به زانو های تک محوری فراهم میکند. زانو های چند محوری در انواع پنو ماتیکی و هیدرولیکی موجود است که به فرد اجازه راه رفتن راحت در سرعت های متغیر را می دهد.
زانوهای کامپیوتری یا میکرو پروسسوری جدید ترین تکنولوژی در زانو های پروتزی می باشند که به افراد امکان راه رفتن با ثبات و طبیعی را می دهد. این زانو ها بسیار گران می باشد ولی برای همه افراد مناسب است به خصوص برای افرادیکه سطح فعالیت بالایی دارند یا آنهایی که دچار قطع عضو از چند ناحیه می باشند.
انواع مفصل ران(Hip Units)
ساده ترین نوع مفصل ران مانند یک لولا عمل می کند و به سمت جلو خم میشود و تا وضعیت کامل باز شده در حالت ایستادن باز می گردد. نوع قفلدار آن با یک قطعه کنترل کننده گام امکان ثبات بیشتر را فراهم میکند. سیستم کنترل کننده خم شدن ران شامل یک فنر فشرده است که قبل از باز شدن کامل زانو، ران را خم میکند و مانع گیر کردن سر پنجه پروتزی به زمین میشود. هرچند که انواع مختلفی از مفاصل رانی موجود است ولی آنچه که تضمین کننده توانایی فرد در راه رفتن می باشد قرار دادن صحیح مفصل ران به لحاظ آناتومیکی می باشد.
پارشیال فوت(Partial foot prosthesis)
قطع عضو از ناحیه پنجه پا در مواقعی که خونرسانی پا در اثر تصلب شرائین ضعیف شده باشد انجام می شود. این مسئله نگرانی عمده افراد دیابتی و سیگاری است زیرا بیناری های عروقی در این افراد شایع تر است. سایر علل قطع عضو در این سطح عبارت است از ضایعات ناشی از تصادف، ماشین آلات، سرطان،تومور،سوختگی های شدید و زخم ها و عفونت هایی که بهبودی نیابند.
امروزه قطع عضو بخشی از پنجه پا بیشتر رواج پیدا کرده است زیرا عملکرد و تعادل پا در این سطوح قطع عضو بیشتر حفظ میشود. پاشنه، انگشت شصت و سایر انگشتان پا سه ناحیه اولیه و اصلی پا هستند که عملکرد پا را به خوبی امکان پذیر میسازند. وقتی حتی یک بخش کوچک پا آسیب ببیند این عملکرد دچار اختلال می شود.
قطع عضو بخشی از پا انواع متفاوتی دارد. قطع عضو انگشتان، قطع عضو از میان پنجه،قطع عضو از میان استخوان های تارس و متاتارس ( لیسفرانس) و قطع عضو چوپارت که در آن همه پنجه برداشته میشود و فقط استخوان های پاشنه و قابی( کالکانئوس و تالوس) باقی می مانند. بروز عفونت، پینه و پد گذاری ضعیف در محل قطع عضو ممکن است مانع استفاده موفق از پروتز گردد. در بعضی از این افراد ممکن است جراحی مجدد پس از جراحی قطع عضو انجام شود تا فرد را قادر به دریافت پروتز سازد. هنگام دریافت پروتز استمپ فرد بایستی کاملا بهبود یافته باشد و هیچ دردی هنگام لمس و معاینه نداشته باشد.
بسته به نوع قطع عضو انواع پروتز در این قطع عضو ها ساخته میشود. پروتز خوب پروتزی است که به کاهش درد کمک کند و عملکرد فرد را پس از قطع عضو افزایش دهد.
نقص عضوی که در این قطع عضو در پا به وجود می آید طول اندام تحتانی و تعادل آن را به هم میزند. تلاشی که بدن انجام می دهد تا با این اغتشاش به وجود آمده مغابله کند ممکن است موجب بروز درد در بدن شود. با باز سازی پا توسط پروتز ساختار بدن بهتر در راستای صحیح خود قرار میگیرد و بساری از این مشکلات مرتفع شده با از آنها کاسته میشود.
پروتز هایی که در این قطع عضو ها استفاده میشوند عبارتند از : کفی هایی که در ناحیه انگشتان قطع شده با مواد پر شده اند و دارای ساپورت طولی قوس کف پایی هستند و با راکر هایی در کف کفش ترکیب میشوند، ارتز های مچ و پا که با قالب گیری ساخته میشوند و قسمت قطع عضو در آن باز سازی میشوند ، پروتز هایی زیبائی از جنس سیلیکون، پروتز با سوکت پلاستیکی و پروتز های دریچه دار . پروتز های دریچه دار یک پنجره قابل برداشتن دارند که امکان ورود بخش حجیم انتهای استمپ رااز ناحیه باریک سوکت به داخل سوکت فراهم می کنند و وقتی فرد پروتز را پوشید دریچه را می بندد.
سایم(Ankle disarticulation or syme prosthesis)
این قطع عضو به قطع از سطح مفصلی مج اطلاق می گردد یعنی کل پنجه پا از میان مفصل مج برداشته می شود و قوزک ها تراشیده میشود و پد پاشنه به سمت جلو می چرخد و انتهای استخوان درشت نی را می پوشاند. بعضی از افراد با این قطع عضو به سختی می توانند از پروتز استفاده کنند ولی برخی دیگر پوشیدن پروتز سایم برایشان بسیار راحت است. این سطح قطع عضو مانند سایر قطع عضو های از میان پنجه ممکن است نیاز به جراحی باز بینی داشته باشند تا فرد بتواند به راحتی از پروتز استفاده کند.
سوکت سخت یکی از اجزاء مهم پروتز سایم است. در داخل سوکت یک لایه نرم درونی وجود دارد که زیر زانوی فرد ادامه پیدا می کند. طرح های دیگری نیز وجود دارند که در آن یک دریچه در پشت سوکت تعبیه می گردد و پوشیدن پروتز را تسهیل می کنند.
از آنجائیکه فاصله بین انتهای باقیمانده عضو و زمین در این سطح قطع عضو خیلی کم می باشد بنابرین پنجه های استاندارد موجود در بازار باید تغییراتی داده شوند تا قابل استفاده برای این پروتز ها شوند. پنجه هایی که برای این پروتز ها قابل استفاده هستند نوع SACH و نوع کربنی می باشد.
زیر زانو(Below knee prosthesis)
پروتز زیر زانو عموما از یک سوکت ساخته شده از روی قالب استمپ فرد، یک پایلون و یک پنجه تشکیل شده است. گاهی اوقات یک وسیله تعلیق اضافی نیز جهت نگهداری پروتز روی بدن لازم است.
زمان دریافت پروتز در هر فردی با فرد دیکر تفاوت دارد ولی معمولا فرد دچار قطع عضو زیر زانو روند دریافت پروتز را چند هفته پس از جراحی قطع عضو آغاز می کند. پروتز فوری پس از قطع عضو در بعضی از افراد مورد استفاده قرار می گیرد ولی در بعضی از افراد از بانداژ سخت در چند هفته اول پس از جراحی استفاده می شود.
جهت ساخت سوکت بایستی از اندام فرد قالب گچی تهیه گردد. استفاده از پروتز های مقدماتی مزایای زیادی برای فرد دچار قطع عضو دارد. این پروتز های مقدماتی به استمپ فرد این امکان را می دهد تا ورمش کاسته شود و زخم کاملا بهبودی یابد. این فرایند ممکن است حدود شش ماه یا کمی بیشتر ادامه پیدا کند. فرد روی استمپ خود از لایه های جوراب پروتزی یا ژل های سیلیکونی استفاده می کند سپس سوکت را می پوشد تا از پوست حساس استمپ مراقبت کند. همینطور که ورم استمپ کم میشود به صورت روزانه ازسایز استمپ نیز کاسته میشود. فرد با کاسته شدن حجم استمپ به لایه های جوراب زیر سوکت اضافه می کند تا باعث جلوگیری از لق زدن سوکت روی استمپ شود. هر گاه سوکت کاملا گشاد شد نشان دهنده لاغر شدن استمپ است و باید سوکت جدیدی بر اساس حجم جدید استمپ ساخته شود.
پایلون پروتز موقتی نباید با پوشش زیبایی پوشانده شود تا پروتزیست بتواند به راحتی تغییرات لازم در راستای پروتز را اعمال کند. در طول زمانی که فرد از پروتز موقتی استفاده می کند باید زیر نظر فیزیوتراپیست باشد تا راه رفتن با پروتز را بیاموزد. در این مدت باید مرتبا پوست استمپ چک شود تا زخم و ساییدگی در آن ایجاد نشود. وقتی حجم استمپ ثابت ماند و فرد قادر به انجام تمام فعالیت ها شد میتوان پروتز قطعی و دائمی را با قالب گیری از روی استمپ برای فرد ساخت.
بالای زانو(Above knee prosthesis)
پروتز بالای زانو دارای یک سوکت ساخته شده از روی قالب اسمپ فرد دچار قطع عضو ، زانوی پروتزی، پایلون و پنجه است. گاهی اوقات نیاز به یک وسیله جهت تامین تعلیق پروتز روی بدن فرد هستیم.
معمولا فرایند دریافت پروتز در فاصله چند هفته پس از جراحی آغاز می شود ولی این فرایند در افراد مختلف با هم فرق دارد. یک ساختار حمایت کننده استمپ درهفته اول قطع عضو پس از جراحی استفاده میشود.
برای ساخت سوکت با استفاده از باند گچی از روی استمپ فرد قالب گرفته میشود. استفاده از پروتز های مقدماتی مزایای زیادی برای فرد دچار قطع عضو دارد. این پروتز های مقدماتی به استمپ فرد این امکان را می دهد تا ورمش کاسته شود و زخم کاملا بهبودی یابد. این فرایند ممکن است حدود شش ماه یا کمی بیشتر ادامه پیدا کند. فرد روی استمپ خود از لایه های جوراب پروتزی یا ژل های سیلیکونی استفاده می کند سپس سوکت را می پوشد تا از پوست حساس استمپ مراقبت کند. همینطور که ورم استمپ کم میشود به صورت روزانه ازسایز استمپ نیز کاسته میشود. فرد با کاسته شدن حجم استمپ به لایه های جوراب زیر سوکت اضافه می کند تا باعث جلوگیری از لق زدن سوکت روی استمپ شود. اگر سوکت خیلی گشاد و لق شود یک سوکت آزمایشی جدید ساخته خواهد شد با ساخت سوکت آزمایشی میتوان به خوبی حدود لبه های سوکت را تایین کرد.
پروتز موقتی نباید با پوشش زیبایی پوشانده شود تا پروتزیست بتواند به راحتی تغییرات لازم را در راستای پروتزو مفصل زانو اعمال کند. در طول زمانی که فرد از پروتز موقتی استفاده می کند باید زیر نظر فیزیوتراپیست باشد تا راه رفتن با پروتز را بیاموزد. در این مدت باید مرتبا پوست استمپ چک شود تا زخم و ساییدگی در آن ایجاد نشود. وقتی حجم استمپ ثابت ماند و فرد قادر به انجام تمام فعالیت ها شد میتوان پروتز قطعی و دائمی را با قالب گیری از روی استمپ برای فرد ساخت.
کانادین(Hip disarticulation prosthesis)
پروتز در قطع عضو های از میان مفصل ران و از میان استخوان لگن عموما دارای یک سوکت ساخته شده بر اساس قالب گرفته شده از استمپ فرد می باشد که یک ساختار نرم درونی و یک فریم سخت بیرونی دارد. همینطور یک مفصل ران،یک قطعه گرداننده، مفصل زانو ، پایلون و پنجه دارد. سوکت در این سطوح قطع عضو سمت دچار قطع عضو را می پوشاند و به دور تنه و سمت سالم می چرخد و در جلو با بند های محکم به هم متصل می شوند. برای ساخت سوکت بایستی با باند گچی از بدن فرد قالب گرفت.
قطع عضو های سطوح بالا نظیر قطع عضو از مفصل ران و از میان استخوان لگن از نظر ساخت پروتز و فیت صحیح روی بدن بسیار چالش بر انگیز است. چراکه فرد دچار قطع عضو چندین مفصل خود را یعنی پنجه،مچ،زانو و ران را از دست داده است و دستیابی به وضعیت با ثبات و راحت برایش دشوار است. فرد در این قطع عضو دو برابر فرد سالم هنگام راه رفتن انرژی مصرف می کند. بعضی از این افراد از پوشیدن پروتز صرف نظر می کنند و ترجیح می دهند با صندلی چرخ دار و کراچ تردد کنند. البته اگر فرد جهت دریافت پروتز تشوبق شود و خانواده و تیم توانبخشی اهتمام کنند و ساخت پروتز توسط پروتزیست با تجربه و ماهر انجام شود فرد می تواند به راحتی با پروتز راه برود و در فعالیت هایی چون رانندگی ، کارهای روزمره زندگی ، مدرسه رفتن و بچه دار شدن از پروتز بهره بگیرد.
سالها تجربه ما در ساخت پروتز در این سطوح قطع عضو ما را در ساخت سوکت صحیح و سازگار با آناتومی بدن یاری کرده است. مهمترین و اصلی ترین بخش ساخت پروتز در این سطح قطع عضو قالب گیری صحیح و ماهرانه از باقیمانده عضو در سمت دچار قطع عضو و لگن سمت سالم است. هدف ما در ساخت سوکت تهیه یک کپی مشابه سمت سالم است. برای دستیابی به این منظور سوکت های آزمایشی ساخته می شوند و اشکالات آن با پرو بر طرف می گردد. گاهی اوقات به سوکت آزمایشی سایر قطعات پروتزی نیز متصل می شود تا فرد ایستادن و راه رفتن را نیز امتحان کند. هنگامی که تمام اصلاحات انجام شد و به پایان رسید سوکت اصلی قالب گیری میشود. مفصل ران در محلی نزدیک به محل طبیعی خود در سوکت نصب مبشود. کف سوکت از جنس مواد سخت بوده و موازی با سطح زمین است. این امربافت نرم استمپ را داخل سوکت نگه می دارد و مانع وارد شدن فشار به برجستگی های استخوانی میشود.
برای این که فرد بتواند راه رفتن با پروتز را بیاموزد نیاز به پشتکار خود فرد ،پروتزیست و درمانگر است. فرد باید ماه ها زیر نظر درمانگر باشد و هر روز از پروتز خود استفاده کند تا به استقلال و راحتی دست پیدا کند.
